Het dansende denken

Henk van der Waal

Er is geen genre dat meer onder druk staat, dan dat van de poëzie. Veel mensen willen op een verloren achternamiddag nog wel eens een versje opkrabbelen. Maar een versje dat een ander op zo’n zelfde achternamiddag heeft opgekrabbeld en tot zijn of haar eigen stomme verbazing ook uitgegeven heeft gekregen, lezen, dat is er nauwelijks nog bij. De poëzie is op een zijspoor beland, is in de verdediging gedrukt, heeft geen glamour, is nauwelijks sexy. Aanzien, dat heeft ze wel. Maar het is het aanzien dat men heeft voor een oude man met een lange baard, voor iemand die veel voor elkaar heeft gebokst, maar die er eigenlijk niet meer toe doet.

Er wordt nog net niet meewarig op je neergekeken als je zegt dat je gedichten schrijft, maar in het uitermate korte gesprekje dat dan meestal volgt, wordt je wel duidelijk dat je met het gaan schrijven van poëzie op het verkeerde paard hebt gewed. Tijdens dat korte gesprekje wordt dan meestal ook duidelijk dat men nauwelijks nog weet wat poëzie ís, waar het geplaatst moet worden. Smeed je welluidende romantische liefdesverzen of ben je er zo eentje die de mensen van die ingewikkelde onbegrijpelijke taalbrouwsels door de strot wil duwen. Daal je dagelijks af naar de diepste lagen van het gevoelsleven of jongleer je op een evenwichtskoord hoog boven de alledaagse werkelijkheid met grammaticale constructies. Of, en dat is misschien nog wel de meest dodelijke mogelijkheid, hou je het allemaal zo dicht bij huis, dat de lezer de verzuchting niet kan onderdrukken: ‘ja, maar zo kan ik het ook.’
 
Een genre in crisis dus. Een crisis die ongetwijfeld te maken heeft met onze beeldcultuur, met de vercommercialisering en conceptualisering van de kunsten, met de ongebreidelde haast waarmee we van het ene genoegen naar het andere snellen.

Dat zal zo zijn, maar het zijn ook gemakkelijke antwoorden. Als de tijdgeest als reden wordt opgegeven voor het feit dat het even wat minder gaat, is het oppassen geblazen. Dan weigert men een echte analyse te maken of de hand in eigen boezem te steken. En dat is toch wat er moet gebeuren. Want hoewel het is zoals het is en het gegaan is zoals het gegaan is, hebben dichters en critici de  crisis waarin de poëzie verkeert voor een groot deel zelf over haar afgeroepen. Door de poëzie ertoe te dwingen voortdurend de grenzen van zichzelf op te zoeken en op te rekken en van haar te verlangen zichzelf voortdurend ter discussie te stellen en van haar te eisen dat ze zich toch op zijn minst met enige ironie over zichzelf heen buigt, is de poëzie zelf als ervaring om zeep geholpen en de onzekerheid over wat poëzie is en geacht wordt te bewerkstelligen zo groot gemaakt dat mensen de neiging hebben gekregen hun schouders over haar op te halen.

Onzekerheid, ontregelen, ondermijnen: het zijn de pijlers waarop de moderne poëziekritiek is gestoeld. Heeft een poëzie dergelijke eigenschappen niet, dan is het oordeel meestal snel geveld. Veel dichters hebben daaruit de conclusie getrokken dat onzeker maken, ontregelen en ondermijnen waarden en doelen op zich zijn. En precies op dat punt schieten ze in de fout, want ontregelen is alleen interessant als daardoor de deur op een kier komt te staan naar een andere visie, naar een ander werkelijkheidsbereik. De poëzie en de poëziekritiek heeft kortom lustig meegedaan met een cultuurrelativistisch cynisme dat nogal eens de term postmodernisme opgeplakt heeft gekregen. Wellicht dat dat nodig is geweest, dat de tijd daarom vroeg, dat de gevestigde stijlen geen snaar meer wisten te raken. Maar nu de mechanismen van dit  ideologisch anti-ideologisme al te doorzichtig en voorspelbaar zijn geworden is de schwung er wel zo’n beetje uit. De stofwolken van de aardbeving die de poëzie een aantal decennia lang door elkaar heeft geschud, trekken langzaam op. En op zo’n moment komt de vraag: Gaan we de stad herbouwen, of laten we de puinhopen voor wat ze zijn, en gaan we elders vrolijk aan de gang met iets anders. Heeft de poëzie kortom nog bestaansrecht en als dat zo is, waarop baseert ze dat bestaansrecht dan.
 

De totaliteit van de taal

Om dat te bepalen, moeten we nagaan wat poëzie is en wat poëzie geacht wordt te bewerkstelligen. Niet om een aardverschuiving die heeft plaatsgevonden ongedaan te maken, maar om te kijken wat ons na die aardverschuiving te doen staat. Om daar een antwoord op te geven is het noodzakelijk eens te kijken naar het materiaal van de poëzie: waaruit bestaat poëzie en welk materiaal manipuleert een dichter als hij poëzie tot stand poogt te brengen? Inderdaad, dat materiaal is de taal. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan begrepen. Want taal is een uiterst ingewikkeld goedje dat zich nooit voordoet in zijn geheel. Steeds kristalliseert zich maar een stukje taal uit: een zin, een woord, een regel. En het materiaal waarin dat stukje taal zich manifesteert, is dan bijvoorbeeld de lucht, in de vorm van trillingen, of het schrift, in de vorm van tekens op papier. Maar of die uitgekristalliseerde manifestatie nu de taal zelf is en of die als de materialisatie van de taal de taal zelf begrijpelijker maakt? Het valt nog te bezien.

De taal in zijn totaliteit is niet aanwezig te stellen. Je kunt niet zeggen: ‘Kijk hier, dit is de taal.’ Tegelijkertijd weet iedereen wel of, als hij geluid voortbrengt of de pen hanteert, hij taal voortbrengt of iets anders. Hoewel het geheel dus niet te vatten is, kan wel telkens voor elk deel dat geproduceerd wordt, gezegd worden of het taal is of niet. Daarmee zeg ik eigenlijk twee dingen. Ten eerste dat het geproduceerde deel op een bepaalde manier de hele taal impliceert: het deel doet een beroep op het bestaan van het geheel, of dat geheel nu wel of niet als geheel present is te stellen. En ten tweede dat er blijkbaar criteria bestaan waaraan zo’n deel moet voldoen om niet alleen tot een specifieke taal te worden gerekend maar om als talig überhaupt te worden herkend. Hoewel taal niet in zijn geheel aanwezig is te stellen, zijn er natuurlijk wel allerlei pogingen ondernomen om de taal als geheel te pakken te krijgen. Soms lijkt er zelfs een ware taalpolitie te bestaan die in de gaten houdt of een woord of wending wel tot een bepaalde taal behoort of niet. En om dat te doen maakt die politie traditioneel gebruik van twee wetboeken. Om te beginnen is daar het woordenboek, ofte wel het lexicon. Daarin staan alle woorden die in een taal bekend of toegestaan zijn met hun spelling en betekenis vermeld.

Maar die woorden op zich drukken nog niet zoveel uit. Het wordt meestal pas spannend als er een zin gevormd wordt met die woorden. Het tot stand komen van zo’n zin, de genese, vindt naar men aanneemt plaats via het toepassen van allerlei regels. Het geheel van regels dat in een taal werkzaam is, wordt dan de grammatica genoemd, het tweede wetboek van de taal. Via lexicon en grammatica kun je een geluidenreeks of een tekenreeks herleiden tot een specifieke taal. Maar tegelijkertijd werkt het ook andersom: die geluidenreeks of tekenreeks roept die hele taal op, want alleen binnen het geheel van die taal heeft zo’n reeks betekenis. Zonder dat geheel of het virtuele construct van dat geheel zouden het losse geluidjes en rare krabbeltjes zijn. Maar voordat die geluiden en krabbeltjes er aanspraak op maken tot een specifieke taal te behoren, doen ze al een andere aanspraak. Op de een of andere manier krijgen ze het voor elkaar om voor talig überhaupt door te gaan. Ze maken duidelijk: wij zijn meer dan geluid alleen. Wij zijn meer dan krasjes alleen. Ergens geven ze aan: we zijn niet wat we zijn. We zijn niet de pure materie die we ook zijn. We zijn meer dan we zijn. We kunnen begrepen, we kunnen gelezen worden. Maar hoe krijgen die geluiden en krasjes dat voor elkaar. En wat is de impliciete definitie van taal die hier al een paar alinea’s lang gehanteerd wordt. Laat ik eerst op dat laatste ingaan. Ik heb het geprobeerd te mijden, maar uiteindelijk is het me niet gelukt: in een onbewaakt ogenblik heb ik toch het woord betekenis laten vallen. Op de een of andere manier hebben taal en betekenis wat met elkaar. Betekenis lijkt de sleutel tot het begrijpen van taal te zijn. Geen taal zonder betekenis. Halen we de betekenis van het geluid dat we horen af, dan horen we alleen nog dat geluid. En zo is het ook met alle lijnen en krasjes die we in ons hoofd tot woorden smeden. Een reeks geluiden wordt pas tot taal gerekend, zo is de communis opinio, als die de suggestie wekt betekenis te dragen. Maar om die suggestie te kunnen wekken, moet zo’n reeks zich op de een of andere manier onderscheiden van de beelden en gebruiksvoorwerpen waar we mee omgaan. Gek genoeg wekt die reeks geluiden ook zonder dat wij er betekenis aan kunnen geven, reeds de indruk taal te zijn. Op zijn minst is het dus zo dat betekenis niet het enige criterium is op grond waarvan wij iets tot taal rekenen. Er is nog iets anders nodig. Een ritme dat zich laat herhalen. Een hoeveelheid geluiden of lijnen waar structuur in zit. Er is met ander woorden een geritmeerde structuur nodig. Zonder zo’n geritmeerde structuur is betekenis tot zich beperkt en kan ze geen verbanden aangaan met andere betekenissen. En bij ontstentenis van die verbanden spreken we niet van taal. Dat doen we wel als een geritmeerde structuur verbanden legt tussen de verschillende onderdelen van die structuur. Zelfs zonder dat we deze structuur kunnen ontcijferen, gaan we ervan uit dat degenen die zo’n geritmeerde structuur voortbrengen, een taal spreken. Behalve door betekenis wordt taal dus door een ander en misschien wel veel aanvankelijker fenomeen aangedreven.
 

Het ritueel

Deze visie is een decennium geleden door de literatuurwetenschapper J.H. de Roder in een opzienbarend boekje naar voren gebracht. In de voetsporen van de filosoof Frits Staal stelt hij dat de taal aanvankelijk een structuur is die door een groep mensen in de vorm van een ritueel wordt voortgebracht, met geen andere bedoeling dan het opvoeren van dat ritueel. Die geritmeerde structuur van het ritueel zou pas in een veel later stadium met betekenis zijn geladen. Simpelweg omdat die structuur zich nu eenmaal leende voor het dragen van betekenis en daarmee voor het overbrengen van boodschappen.

Volgens Staal en De Roder hebben die rituelen dus geen betekenis in de moderne zin van het woord. Rituelen worden enkel en alleen uitgevoerd om het ritueel. Staal claimt te hebben ontdekt dat de structuur van met name de in de Indiase Veda’s beschreven rituelen overeenkomt met de structuur die door de grammatica in taal wordt aangebracht. Die ontdekking leidt hem tot de hypothese dat de voor rituelen specifieke ritmiek en herhaling aan het betekenisdragende aspect van de taal voorafgaan. Deze door De Roder op aanstekelijke wijze in Nederland geïntroduceerde visie verdient het om nader op voort te borduren.

Daarvoor is het belangrijk om, in ieder geval voor de duur van dit betoog, te onderkennen dat het lexicon pas in stelling kan worden gebracht als er vooraf een complexe geritmeerde structuur bestaat die zich gemakkelijk en in variaties laat herhalen. Zo’n structuur is, zo is de these, aanvankelijk helemaal niet gericht op communicatie en derhalve ook niet op betekenis. Zo’n structuur, dit nog altijd volgens De Roder, is helemaal nergens op gericht, maar vormt een doel in zichzelf. Volgens De Roder is de poëzie er eigenlijk op uit om deze aanvankelijke structuur, die later dienst gaat doen als het grondpatroon van de taal, te laten klinken. Ze zou er veel minder op uit zijn om allerlei ingewikkelde betekenissen en dito boodschappen over te brengen. Deze vermeende voorkeur van de poëzie voor het betekenisloze noemde hij Het schandaal van de poëzie.

Hoe het ook zij, deze visie levert een prettige paradigmashift op ten opzichte van onze gebruikelijke visie op de taal. En het is heel verleidelijk om die paradigmashift tot uitgangspunt te nemen voor nog wat nadere reflecties over de taal in het algemeen en over de poëzie in het bijzonder.
 

Gemeenschappelijkheid

Als het grondpatroon van de taal zijn oorsprong vindt in het uitvoeren van rituelen en als dat grondpatroon in de taal behouden blijft, dan worden we met het bezigen van taal weer teruggeworpen naar de rituele oorsprong van de taal. We mogen er daarom van uitgaan dat die rituele oorsprong nog steeds belangrijk is voor de taal en nog steeds zijn effect heeft op de taal.

Kenmerkend voor het ritueel is dat de hele gemeenschap daaraan deelneemt. De gemeenschappelijkheid staat met andere woorden voorop. En dat is niet voor niets, want een ritueel wordt natuurlijk niet voor de kat z’n kont opgevoerd, zoals De Roder ietwat provocerend beweert. Je kunt rustig stellen dat een ritueel onder andere als doel heeft alle neuzen dezelfde kant op te krijgen. Een ritueel genereert gemeenschap. Als iedereen allerlei handelingen of geluiden op hetzelfde moment gestructureerd en geritmeerd produceert, ontstaat er samenhang en gemeenschappelijkheid tussen verschillende mensen.

Door de herhaling van het ritueel verankert die structuur zich bovendien diep in het wezen van de deelnemers. Zo diep dat het opnieuw naar boven halen van het hele ritueel of van delen ervan direct de uitvoerders van het ritueel binden aan de gemeenschap. Het ritueel zorgt er zo voor dat de enkeling zich begrijpt vanuit de gemeenschappelijkheid, ja, zelfs dat die gemeenschappelijkheid voor hem, vanwege de diepe verankering in zijn eigen wezen van de geritmeerde structuur, voorafgaat aan zijn eigen afzonderlijkheid.  

Degenen die een ritueel opvoeren hebben deel aan en zijn tegelijk onderdeel van een geheel dat hen én als gemeenschap constitueert én als onderdeel van die gemeenschap definieert. Deze geritmeerde structuur, die hoe dan ook slechts bestaat als ze wordt voortgebracht, herschept telkens als dat gebeurt de orde die wil dat de gemeenschap of het gemeenschappelijke voorafgaat aan de enkeling. Om dit nog wat aan te scherpen kunnen we deze geritmeerde structuur zien als een metafysisch lichaam, als een gemeenschapslichaam, als het virtuele moederlichaam (mater) waarvan ieder deel uitmaakt als hij of zij spreekt en dat ieder lid van de groep via het opvoeren van het ritueel ingeprent heeft gekregen.

Omdat het ritueel zich als grondpatroon in de taal heeft voortgezet, heeft het spreken van de taal hetzelfde vergemeenschappelijkende effect als vroeger het opvoeren van het ritueel. Taal spreken of naar taal luisteren betekent direct behoren tot en deelnemen aan een gemeenschap. In dit fenomeen ligt ook een antwoord verscholen op de hierboven gestelde vraag hoe het toch mogelijk is dat we woorden en zinnen, die we toch steeds als losse brokken voorgeschoteld krijgen, in een keer als taal, als deel uitmakend van een omvangrijk geheel, begrijpen. Het lijkt erop dat dat alleen maar zo is omdat die paar woorden, die paar zinnen, het hele rituele grondpatroon van de taal in ons hoofd activeren.

Het eerste doel of de eerste werkzaamheid van het ritueel is daarmee het bewerkstelligen van gemeenschappelijkheid. Maar er is een belangrijk tweede aspect aan het ritueel. En met het uitwerken van dat tweede aspect groeien we al een beetje toe naar wat we heden ten dage onder taal verstaan. Je zou dat tweede aspect de missing link kunnen noemen tussen taal als betekenisloze geritmeerde structuur en taal als betekenisdragend middel om boodschappen over te brengen.
 

Het opene                                       

Het is zeer waarschijnlijk dat het voegen van de lichamen van de deelnemers in een omvattender ritmiek, behalve gevolgen voor de manier waarop de deelnemers ten opzichte van elkaar staan en elkaar als gemeenschap beleven, gevolgen heeft voor de manier waarop de werkelijkheid zich aan hen voordoet. Door middel van het ritueel, van de geritmeerde structuur, worden er bepaalde onderscheidingen aangebracht in de werkelijkheid, waardoor die werkelijkheid toegankelijk en beheersbaar wordt. En dat niet in de laatste plaats omdat die werkelijkheid zich vanwege de gemeenschapsvormende kracht van het ritueel voor allen min of meer op dezelfde wijze opent.

Je zou kunnen zeggen dat het opvoeren van het ritueel zelf het eerste onderscheid aanbrengt in de werkelijkheid die maakt dat deze ‘open’ wordt. Het ritueel verdeelt, zoals Mircea Eliade uitvoerig heeft aangetoond, de werkelijkheid in een geritualiseerd en daarmee heilig gebied, en een niet geritualiseerd en daarmee chaotisch gebied. De opvoering van het ritueel sticht zo de ervaring van een openheid überhaupt, van een werkelijkheidsgebied dat vanwege de afbakening door het ritueel toegankelijk en grijpbaar en manipuleerbaar wordt.

Deze ervaring van openheid die door het ritueel tot stand wordt gebracht, is dus tegelijkertijd een ervaring van gemeenschappelijkheid. Het openende karakter en het vergemeenschappelijkende karakter van het ritueel gaan hand in hand en zijn eigenlijk niet helder van elkaar te onderscheiden. Door het aan iedereen opleggen van dezelfde structuur ontstaat er voor iedereen eenzelfde openheid en toegankelijkheid van het geritualiseerde gebied. Zonder die gemeenschappelijkheid zou er geen openheid zijn, want chaos en strijd en, laat ik het maar zeggen, spraakverwarring.
 

Een beeldloos patroon

Of we dit openende effect van het ritueel al kunnen verbinden aan ons moderne begrip van betekenis, is twijfelachtig, maar duidelijk is dat hiermee alle voorwaarden zijn geschapen voor een verdere ontwikkeling van de geritmeerde structuur van het ritueel naar de grammaticaal gestuurde productie van tekens met betekenis. Terugredenerend vanuit ons taalbesef en taalvermogen kunnen we dan stellen dat het openen en vergemeenschappelijken de grondtrek is van de taal. Een grondtrek waar iedere taal een beroep op doet alvorens ze betekenis over kan brengen. Want voordat specifieke betekenis kan worden overgebracht, moet er al openheid en gemeenschappelijkheid zijn.

Het bijzondere van het ritueel is dat het dit openen en vergemeenschappelijken voor elkaar krijgt door het leggen van een soort tweede laag over de ‘natuurlijke’ werkelijkheid. Die tweede laag onderscheidt zich fundamenteel van de natuurlijke werkelijkheid en heeft een andere functionaliteit en samenhang. Ze spiegelt of imiteert die werkelijkheid niet zomaar. Ze maakt niet één op één afbeeldingen van die werkelijkheid. In die zin kun je zeggen dat ze buiten die werkelijkheid staat, dat ze metafysisch is.
Omdat ze buiten die werkelijkheid staat, onderscheidt ze zich van het doorgaans zichtbare en tastbare en hoorbare. Deze geritmeerde structuur wordt dan ook niet gedragen door afbeelding of imitatie, maar door zijn potentie om verschil aan te brengen en verbanden te leggen. Om die reden is deze geritmeerde structuur te karakteriseren als een beeldloos patroon, wat ook impliceert dat hij tastloos en geluidloos is. Waarbij natuurlijk wel aangetekend moet worden dat dit patroon uiteindelijk wel zichtbaar, tastbaar en hoorbaar is.

Daarmee zijn drie kenmerken van het ritueel naar voren gekomen:
- het ritueel vergemeenschappelijkt
- het ritueel bakent af en opent
- het ritueel legt een beeldloos patroon over de werkelijkheid

 
De splitsing

Het lijkt erop, verschillende onderzoekers menen dat althans, dat de door het ritueel geritmeerde structuur uiteindelijk twee verschillende wegen is gegaan. De eerste is die van de muziek en de dans. Laat ik maar zeggen het gebied dat zich net onder de rationaliteit ophoudt en dat behalve het lichaam aan te sturen en het gevoel aan te wakkeren, de mens doorgaans verplaatst in een bepaalde stemming. Muziek en dans blijven dicht tegen het ‘betekenisloze’ karakter van het ritueel aanschurken. Ze boren het bruisende en wellende aan en brengen zowel de uitvoerder als de luisteraar of beschouwer vaak in een roesachtige toestand.
Daarbij komt dat gelijktijdigheid heel goed mogelijk is bij muziek en dans en vaak ook gewenst is. Het uitvoeren van een muziekstuk of een dans is een gezamenlijke activiteit. Vele stemmen kunnen tegelijk klinken. Dat tast het stuk niet aan, maar is vrijwel altijd voorwaarde voor een volledige beleving ervan.

Tot slot, en dat herinnert ook aan het ritueel, zoekt een muziekstuk of dans de afronding. Het wil als geheel worden uitgevoerd en het publiek wil het geheel ondergaan.

Op grond van bovengenoemde kenmerken lijken muziek en dans het logische vervolg op de geritmeerde structuur van het ritueel.
 
Maar behalve voor muziek en dans bleek deze geritmeerde structuur, zodanig is althans nog steeds de theorie, ook zeer bruikbaar om mee te communiceren. En dat is gezien het voorgaande logisch, omdat die structuur de twee zaken die voor het overbrengen van betekenis noodzakelijk zijn, voor elkaar had gekregen. Namelijk het vergemeenschappelijken en het afbakenen en daarmee openen van de werkelijkheid.

Een lid van de gemeenschap dat het geluid, het ritme en het gebaar van deze door het ritueel diep in het brein verankerde structuur herhaalt, kan erop rekenen dat die herhaling bij de anderen herkenning teweegbrengt en hun aandacht wekt. Om die reden is zo’n  geritmeerde structuur een uitstekende basis om betekenis tegen af te zetten. Pas nadat zo’n structuur tot stand is gebracht, kan de werkelijkheid zich verdubbelen en talig worden. Die verdubbeling vindt plaats als het beeldloze patroon geladen wordt met betekenis.

Op dat moment opent de werkelijkheid zich als het ware voor de tweede keer. De eerste opening wordt bewerkstelligd door de geritmeerde structuur van het ritueel. Deze opening zou je sferisch kunnen noemen. Door af te bakenen maakt ze van de werkelijkheid iets dat in principe open en toegankelijk en beheersbaar is. Maar deze opening treedt niet in detail en blijft gericht op het geheel. De muziek en de dans, maar ook de beeldende kunst, blijven zich dicht ophouden bij dit aanvankelijke openen.
De tweede opening maakt gebruik van precieze betekenissen en is beschrijvend of discursief. Ze stelt de spreker of schrijver in staat om vrij gedetailleerd aan te geven waar hij het over heeft en in welke verhouding datgene waar hij het over heeft staat tot het overige. Op het moment dat betekenis zich afzet tegen de geritmeerde structuur kunnen een heleboel vaagheden worden vermeden en kunnen logische verbanden worden aangebracht tussen concreet aan te wijzen objecten en actoren. Het effect van deze betekenisafzettingen is enorm en verstrekkend. Hieronder zet ik een paar ervan onder elkaar.
 

1. de fragmentatie

Onder al de betekenisafzettingen ruist op de een of andere manier de oorspronkelijke geritmeerde structuur van het ritueel. Het is de structuur die opent en vergemeenschappelijkt. Ook als deze structuur ingezet gaat worden als communicatiemiddel blijft dit vergemeenschappelijkende voorondersteld en werkzaam. Maar om verstaanbaarheid te creëren zullen de uitingen veelal na elkaar plaatsvinden en niet meer tegelijkertijd, zoals bij  het ritueel. Dat betekent dat de taal als geheel niet meer voor het voetlicht treedt. Steeds zijn het delen die het geheel impliceren.

Het vergemeenschappelijkende gaat dan schuil in die implicatie. Want doordat de taal als geheel is geïmpliceerd, is ook de ander en het begrip van de ander daarin geïmpliceerd. Reden waarom die ander luistert en kan verstaan. Dat slechts delen van de gehele structuur hoeven te worden geuit, is een resultaat van het opvoeren van het ritueel. Doordat dat ritueel gekenmerkt wordt door ritme en herhaling en zelf ook eindeloos wordt herhaald, is de inprenting zo diepgaand dat er nog maar een klein deel nodig is om het geheel op te roepen. Zoals je soms ook maar twee tonen van een melodie nodig hebt, om die hele melodie zijn werk te laten doen.

Een ander fenomeen dat duidelijk maakt dat bij het spreken van een taal steeds het geheel is geïmpliceerd, is de onzekerheid die ontstaat bij het spreken van en luisteren naar een taal die je pas op latere leeftijd hebt geleerd. Vaak kun je datgene wat er wordt gezegd wel begrijpen, maar omdat de taal als geheel die met het gezegde is geïmpliceerd voor jou als relatieve buitenstaander veel nauwer gedefinieerd is dan voor degene voor wie deze taal de moedertaal is, kun je vaak niet het gezegde tot in de kleinste finesses doorgronden. Daardoor ontstaat er onzekerheid over je eigen begrip van het gezegde.

Dit maakt aannemelijk dat de precieze betekenis van een woord of zin alleen bestaat in de context van het geheel dat door een taal wordt opengelegd. Maar dat geheel is nooit aanwezig en eigenlijk ook nooit af te bakenen, waardoor de betekenis aan verschuivingen onderhevig is en nooit precies is vast te leggen. Dit bewijst, zo goed en zo kwaad als dat gaat, dat aan het overbrengen van betekenis de aanspraak op gemeenschappelijkheid voorafgaat. Is die aanspraak op gemeenschappelijkheid beperkt doordat iemand bijvoorbeeld een gebrek aan kennis heeft van een taal, dan zal hij ook de betekenis, hoewel hij die volgens het woordenboek kent, niet in zijn volle breedte begrijpen.
 

2. van gesloten naar open

Het tweede gevolg van het laden van het beeldloze patroon met betekenis is dat het muzikale aspect ervan als het ware terug wordt gedrongen ten behoeve van het logische en discursieve. Dat logische en discursieve breidt zich zo sterk uit dat het geheel niet meer in beeld is te krijgen. Bovendien vraagt het overbrengen van betekenissen erom, we zagen dat eerder, dat de een spreekt en de ander luistert. Beide zaken hebben een zodanige fragmentatie tot gevolg dat het geheel dat door de fragmenten wordt voorondersteld, eigenlijk virtueel of imaginair wordt.

Op den duur brengt dat met zich mee dat de gesloten structuur die kenmerkend is voor het ritueel en voor de mythische en prehistorische samenleving waarin dat ritueel een belangrijke rol speelt, opengebroken wordt. De mythische samenleving wordt gekenmerkt door een afgerond en cyclisch wereldbeeld dat een sterk onderscheid maakt tussen binnen en buiten. Op het moment dat de talige ontwikkeling toeneemt en de geritmeerde structuur niet meer als een geheel kan of hoeft te worden opgevoerd, neemt ook de actieradius van de leden van de gemeenschap toe. Hun leefomgeving kan uitgroeien tot wat ik in navolging van Heidegger maar even wereld noem: een ongrijpbaar geheel, ofte wel iets dat open en onbegrensd is.

Zo vindt er op den duur door de overgang van ritueel naar taal dus ook een overgang plaats van een gesloten samenlevingsvorm naar een in principe open samenlevingsvorm, van een zeg maar mythisch c.q. kosmisch wereldbeeld naar een historisch, op ontwikkeling en ontdekking gericht wereldbeeld, van een samenleving waarin de groep centraal staat en waarin de leden zich eigenlijk nauwelijks zonder de groep kunnen redden of begrijpen, naar een samenleving waarin het individu ook los van de groep kan leven, genieten en denken, van een belevingscultuur naar een denkcultuur.
 

3. het aanwezig stellen van het afwezige

Zonder al te diep in te gaan op de vraag wat betekenis nu precies is, dat zou tot te veel technische saaiheid leiden, is een grondtrek ervan toch dat een klank, doordat die verwijst naar iets anders, bijvoorbeeld een bureaulamp, dat andere, in dit geval dus de bureaulamp, aanwezig stelt. Daardoor kun je het over een bureaulamp hebben zonder dat die bureaulamp zelf aanwezig is. Aanwezig stellen wat afwezig is, dat is de eerste grote truc die de betekenis uithaalt. Maar dat gaat niet zonder de tweede grote truc, namelijk dat je datgene wat je zo aanwezig stelt, veralgemeniseert en in een groter verband opneemt. Het gekke daarbij is dat om iets aanwezig te kunnen stellen en in een verband te kunnen plaatsen, het object of de actie die aanwezig wordt gesteld in diezelfde beweging afwezig wordt gemaakt.

En juist die afwezigheid schept veel mogelijkheden. De vervanging van een object dat via de waarneming bij iemand binnenkomt en daardoor nogal wat ‘hersenruimte’ in beslag neemt, door een simpel woord is gigantisch economisch en effectief. Maar belangrijker dan dat is dat door de overgang van waargenomen object naar talige weergave, dit object opgenomen kan worden in logische en associatieve verbanden. Met dit object kan zowel gedacht als gefantaseerd worden. Dat heeft gevolgen. Want wat aanvankelijk een afgeronde geritmeerde structuur was, gaat zich eindeloos vertakken. Zozeer zelfs dat deze structuur zich tot in het schier oneindige uitbreidt.
 

4. het zelf

Als een dergelijke structuur zich zozeer uitbreidt, kan ze niet meer door de hele groep op hetzelfde moment worden opgevoerd. In de overgang naar taal verliest de structuur een deel van zijn ritualistische karakter. Daarbij komt dat als iemand het woord neemt, hij zich tegenover de ander of de groep op moet stellen. Daardoor gaat ieder lid van de groep een steeds meer afgezonderde positie innemen. De ontwikkeling van geritmeerde structuur tot taal legt daarmee een zekere afzondering op aan de leden van de gemeenschap. Ze werpt de leden van de gemeenschap terug op zichzelf. Je kunt daarom zeggen dat taal de aanjager is van dat zelf en dat dit zelf, net als gemeenschappelijkheid, een talig fenomeen is. Dat betekent dat dit zelf ook op een bepaalde manier terug te vinden is in de duistere uithoeken van die taal. In zijn klank en ritme, maar ook in zijn niet te beteugelen betekenisconstellaties.

Maar als het instrumentele gebruik van de taal als overbrenger van boodschappen gaat prevaleren boven het openende en oorspronkelijk rituele aspect, wordt de taal op dat moment niet meer ervaren als iets eigens, als een eigen variatie op de algemene geritmeerde structuur. Met het spreken om boodschappen over te brengen breekt men als het ware zijn eigen ritme, breekt, of tenminste onderbreekt men de structuur volgens welke het eigen zelf zich opdringt.
 

5 tijd en ruimte

We zagen al dat door het aanwezig kunnen stellen van het afwezige de wereld een stuk groter wordt dan als we gehouden zijn aan de directe waarneming. Dingen buiten je directe waarneming kun je via de taal present stellen. Je kunt daardoor dingen die je meegemaakt hebt, je nog een keer voor de geest halen en aan anderen voorleggen. Maar met anderen kun je het ook hebben over zaken die elders zijn. Over de vijand bijvoorbeeld. Om dingen die je meegemaakt hebt of die elders zijn aan anderen te kunnen voorleggen, moet je ze wel eerst zelf kunnen vasthouden en bewaren. De ontwikkeling van het vermogen om het afwezige aanwezig te kunnen stellen gaat zo gepaard aan de ontwikkeling van een eigen binnenwereld, van een innerlijk of een zelf of hoe het ook maar genoemd wil zijn.

Maar daarmee is er direct nog veel meer. Met het aanwezig stellen van het afwezige wordt het namelijk mogelijk het verleden vast te houden en te laten herleven. Het pure momentane, het zuivere ‘nu’ wordt verbreed. In dat nu gaat een verleden meespelen en omdat er via de taal ook plannen kunnen worden gemaakt, gaat ook de toekomst meespelen. Door de overgang van ritueel naar taal wordt  het ‘nu’ verbreed tot een tijdveld dat toekomst en verleden omvat. De taal maakt zo een einde aan het bestaan van het kale nu.

Wie in de taal leeft, is het niet gegeven zich puur tot het momentane te beperken. Het nu, het pure moment is alleen weggelegd voor wezens die de taal niet kennen, óf voor wezens die zich buiten de taal, in een puur natuurkundige werkelijkheid proberen op te houden. Zoals de geritmeerde structuur het gemeenschappelijke en het opene gaf, zo geeft de taal het opene van het tijdveld. Behalve dat het ‘nu’ zich verbreedt tot tijdveld, wordt ook de ruimte omvangrijker dan wat je kunt zien of horen. Via de taal ben je uitgezet in een veel grotere ruimte dan de zintuigen binnen kunnen brengen. Hier geldt hetzelfde als wat voor de tijd geldt: de talige mens leeft niet zomaar in een hier. Hij leeft in een ruimteveld. En het hier waarin hij verblijft, is pas te begrijpen vanuit dat ruimteveld. Een veld dat dus groter en veelzijdiger is naarmate de mens meer afwezigheid present kan houden. Samen vormen dat tijd- en ruimteveld wereld: een uitgelegde en te doorkruisen openheid.
 

6. denken

Die hele activiteit die met het bezigen van taal gepaard gaat en die voortdurend wereld creëert en in stand houdt door datgene wat zich door de taal aanwezig laat stellen in een bepaald verband te zetten, zou je aan kunnen duiden met de  term denken. Meestal gebeurt dat door te herhalen wat al gedacht is, heel soms door iets te bedenken wat nieuw is, maar steeds is het uiten van taal een structurerende activiteit, een denkende activiteit en daarmee een openende, een wereld scheppende en instandhoudende activiteit.

Om dat voor elkaar te krijgen opent taal niet alleen wereld, maar sticht ook gemeenschap en construeert innerlijk. Het effect is zo een sterk aan de buitenwereld gelieerde binnenwereld, die zich echter wel per lid van de groep op eigen wijze ontwikkelt: ieder krijgt zijn eigen binnenwereld, zijn eigen geschiedenis, zijn eigen heden, zijn eigen toekomst, zijn eigen tijd- en ruimteveld dus ook. Dit niet te omvatten geheel, dat we voor het gemak maar even zelf hebben genoemd, is gerelateerd aan en gepositioneerd ten opzichte van dat andere niet te omvatten geheel dat door de taal wordt geopend en in het spel wordt gezet en dat we hierboven wereld noemden.
 

De lagen van de taal

Inmiddels heb ik al veel over het materiaal waar de poëzie mee werkt, de taal, gezegd. En zo langzamerhand wordt het tijd om te kijken hoe in het licht van het voorgaande de poëzie omgaat met de taal, om zou moeten gaan met de taal. Voor ik dat doe, wil ik iets nader inzoomen op wat ik maar even de lagen van de taal noem.
 

1. Het materiële

Laat ik bij de tekenreeks beginnen, zeg maar de middelste laag. Die is materieel en bestaat uit letters of klanken. Maar zoals we zagen is dit een beeldloze materialiteit. Daarmee bedoel ik dat het een materialiteit is die leeg is, die niet samenvalt met wat het is. Om het nog wat scherper te zeggen: het beeld van het woord is onbelangrijk en staat los van datgene waarnaar het woord verwijst: het woord tafel is geen tafel; je kunt er niet op zitten. En of ik het woord tafel nu met grote letters of kleine letters schrijf, daar verandert geen lieve moeder wat aan.

Dat wil niet zeggen dat een woord als tafel volledig arbitrair is, zoals De Saussure wil. Ik kan een tafel niet ongestraft een stoel noemen. Binnen de taalstructuur heeft het woord, het teken tafel, zo’n sterke en vaste plaats ingenomen dat het zelfs met de migratie naar andere talen nog vrij vast blijft zitten aan een soort oorspronkelijke stam. Een woord kent zo slechts een relatieve arbitrariteit. Maar die relatieve arbitrariteit zorgt er wel voor dat het woord beeldloos is. En precies die beeldloosheid maakt het mogelijk dat het als taal werkzaam is.

En dat iets als taal werkzaam is, wil weer zeggen dat de onderdelen van die taal principieel begrippelijk zijn. Om een woord te laten verwijzen, om aan een teken een betekenis te hechten, moet er iets worden geofferd. En datgene wat er wordt geofferd, is de uniciteit, zeg maar de concrete materialiteit van datgene waarnaar wordt verwezen. Maar er staat iets tegenover het verlies dat daar wordt geleden. Doordat het, onder opoffering van de uniciteit, wordt opgenomen in de taal, verkrijgt het tijd en ruimte: het wordt in de geschiedenis geplaatst en het kan in de geschiedenis, in het geheugen worden bewaard. En daardoor kan het betekende deel uitmaken van een wereld.

Neem het woord boom. We kunnen zeggen ‘de boom is’. Daarmee verkrijgt de boom aanwezigheid. Vervolgens kunnen we zeggen ‘de boom is oud’. Daarmee verkrijgt de boom een karakteristiek. Vervolgens kunnen we zeggen: ‘de boom is oud en moet worden gekapt.’ Het loutere bestaan van de boom is zo, eenmaal opgenomen in de taal, deel uit gaan maken van de wereld, van datgene wat voor ons toegankelijk is. De boom is vergemeenschappelijkt, verliest zijn uniciteit én wordt beheersbaar.

Dat brengt ons tot het volgende belangwekkende punt: Behalve dat de taal zelf bestaat uit een stelsel van verschillen en daardoor intern kan verwijzen en aldus kan functioneren, wordt zijn bestaan, zijn wezen, gekenmerkt door het verschillend zijn ten opzichte van hetgeen de taal benoemt. De dingen, het materiële, het zichtbare en beeldende worden in de kraag gegrepen door een structuur die daar principieel van verschilt en dus niet dingachtig, niet beeldend en op een bepaalde manier niet materieel is. Om te bestaan heeft die structuur de materialiteit wel nodig, maar zijn materialiteit is indirect of arbitrair: het maakt voor de betekenis van het woord in principe niet uit of het op papier staat, op de muur wordt geprojecteerd, is uitgezaagd of in chocolade is gegoten. Wat niet wil zeggen dat het materiaal waarvan de letter is gemaakt op het woord dat ermee wordt gevormd niet een zeker betekeniseffect kan hebben.
 

2. het onbenoembare

Dit verschil tussen het unieke en het talige, tussen het concrete en discursieve houdt de taal gaande. Het brengt met zich mee dat het de taal nooit lukt het concrete helemaal in zich op te nemen. Tussen het concrete en discursieve blijft een verschil, een onoverbrugbaar verschil bestaan. Een verschil dat de taal steeds weer probeert op te heffen. Omdat dat niet lukt, heeft de taal de neiging steeds weer tegen die onmogelijkheid te hoop te lopen. Elke nieuwe uitspraak doet weer een poging om datgene op de staart te trappen, wat ze niet te pakken kan krijgen. Ik noem dat hier met een groot woord maar even het onbenoembare.

De relatieve beperktheid van de taal staat tegenover de in principe oneindige gedetailleerdheid van de natuur. Om de taal enigszins functioneel te laten zijn, kan de taal niet net zoveel woorden produceren als er details, acties en veranderingen zijn. Om te begrijpen moet er geabstraheerd worden. Maar die verhouding van relatieve eindigheid ten opzichte van principiële oneindigheid plaatst ons wel telkens voor iets onbenoembaars en verleidt ons ertoe, dwingt ons ertoe om telkens weer een nieuwe poging te ondernemen om te zeggen wat eigenlijk niet te zeggen valt. Datgene wat de taal mogelijk maakt, stuwt haar dus ook voort. Haar gebrekkigheid is haar mogelijkheid én motor.
 

3. het onbestemde

Maar behalve door dit onbenoembare, dat gek genoeg dus een product is van de taal, laat ik maar zeggen van de taal in verhouding tot waar de taal direct naar verwijst, naar de onderste laag, wordt de taal door nog iets anders gedreven en uitgedaagd. In het algemeen zijn wij zo gefocust op de precieze betekenis van ons taalgebruik, op de zinnen die we spreken en de woorden die we kiezen, dat we nauwelijks nog gevoelig zijn voor het ‘eerste effect’ van de taal, namelijk dat van het openen.

Dat openen door de taal en het opene dat dit openen tot stand brengt, ik noem het hier maar even de bovenste laag, hebben we, ook vanwege ons gefragmenteerde spreken, nauwelijks nog in de gaten. Maar met ons spreken houden we de openende activiteit van heel het talige gaande. Met het spreken houden we het tijd- en ruimteveld, onze wereld, open, ‘dimensioneren’ die als het ware. Daarmee is de taal de dimensie die aan alle andere, twee, drie, vier, vijf, zeven of acht dimensies voorafgaat.

Maar het opene dat de taal zo genereert, is door de taal zelf nauwelijks te noemen of in beeld te krijgen. Vanuit de taal zelf doet het zich voor als iets vaags, als iets onbestemds, als iets wonderbaarlijks, maar ook als iets angstwekkends. Dit onbestemde doet zich, hoewel door de taal zelf geïnaugureerd, vanuit het gefragmenteerde spreken als veel groter voor dan de taal. Het is een effect van de taal dat door de taal zelf niet op begrip gebracht kan worden en waardoor de taal zelf overweldigd wordt. Tegenover dat effect staat de taal enigszins sprakeloos.
 

4. de inklemming

Zo bezien ligt het spreken ingeklemd tussen twee niet in te dammen gebieden. Aan de ene kant is er de onbenoembaarheid van de oneindigheid van de natuur. Aan de andere kant de onbestemdheid van het opene dat gegenereerd wordt door de taal zelf. Deze twee velden zetten de taal aan tot het voortbrengen van steeds nieuwe betekenisconstellaties of betekenisstapelingen.

Maar omdat in dergelijke gevallen oorzaak moeilijk van gevolg is te onderscheiden en we eigenlijk principieel in een ‘de-kip-of-het-ei-situatie’ zitten, doen we er goed aan ook eens de andere kant op te redeneren. In dat geval kristalliseren het onbestemde en onbenoembare zich in de taal uit. In de taal proberen die twee zich op te heffen. In de taal worden ze als zodanig zichtbaar en voelbaar en krijgen ze hun grootst mogelijke consistentie en duur.

We kunnen het ook nog anders zeggen in een poging om onszelf als voortbrengers van de taal niet helemaal buitenspel te zetten. Via de spreker proberen het onbestemde en het onbenoembare taal te worden. De taal en dus de spreker moet geprovoceerd en uitgedaagd worden om te spreken. Dat gebeurt vanuit twee kanten. En dat is dan direct ook het verwarrende van de taal: aan de ene kant gebeurt dat vanuit de dagelijksheid, vanuit de noodzaak om te communiceren. Dat is de provocatie vanuit de principiële oneindigheid van het concrete ofte wel vanuit het onbenoembare.

Maar de taal staat ook naar die andere kant toe open. Naar de kant van de onbestemdheid, het angstwekkende, het transcendente, het totaal andere, noem maar op.

Daar duidt ook de veronderstelde verankering van de taal in het ritueel op. Want behalve dat het opvoeren van een ritueel ongetwijfeld een prettig gevoel veroorzaakte, beantwoordde die opvoering ook aan een noodzaak. Enerzijds bestond die noodzaak uit het creëren van wereld en het toegankelijk en beheersbaar maken van de leefruimte. Anderzijds kon het ritueel het opene dat zo ontstond benaderbaar maken, er een verhouding toe vinden, er de landingsplaats voor creëren. Hier speelt weer die dubbele logica: het ritueel bezweert de krachten en machten die het zelf losmaakt.

Zoals Heidegger zegt dat we altijd al in de wereld zijn, zo kun je ook zeggen dat we altijd al in de taal zijn, in de opengebroken toestand die de taal bewerkstelligt. Dat betekent dat we altijd al uit de materialiteit in het openen gestoten zijn. Poëzie reduceren tot een betekenisloos brommen van klank en ritme, zoals De Roder in zijn enthousiasme deed, zou de poëzie ontdoen van het talige, van het wonder dat de taal telkens weer verricht.

Dat betekent niet dat de taal opgaat in de betekenis van de woorden. Dat zou een andere reductie zijn. Daarmee zou het dimensionerende van de taal zelf worden misverstaan: namelijk dat in de taal nog iets meer mee resoneert dan de zuivere betekenis van het woord alleen en dat dit meeresonerende precies zorgt voor de grote opening die de taal bewerkstelligt. Die grote opening loopt van het onbenoembare van de oneindige gedetailleerdheid van de materie via de taal naar het onuitsprekelijke van het onbestemde. En wij mensen, wij talige wezens, staan in het midden daarvan.
 

Dansend denken

Maar wat levert deze filosofisch taalkundige exploratie nu op voor de poëzie? Hoe positioneert zij zich ten opzichte van al de hierboven genoemde lagen en gebieden? Een helder antwoord op die vraag kan mogelijk een antwoord geven op de hierboven gestelde vraag wat, na al de aardverschuivingen die de poëzie de laatste decennia heeft moeten doorstaan, nu de rol en plaats van de poëzie is.

De huidige taal is in sterke mate functioneel geworden en doet zich heden ten dage vooral voor als een communicatiemiddel. Enerzijds doet dat de taal ernstig tekort, anderzijds kun je die functionaliteit van de taal en de betekenisvolheid van de woorden niet ontkennen of teniet doen.

Niettemin is poëzie poëzie omdat ze die dagelijksheid, die oppervlakkige mededeelzaamheid van de taal doorbreekt. Omdat ze die doorbreekt, kan ze al die verdrongen lagen van de taal, al datgene wat de taal ook doet maar wat door de reductie van taal tot boodschappenjongen aan het zicht onttrokken wordt, in het spel brengen. Dat wil niet zeggen dat de poëzie geen gebruik maakt van het betekeniskarakter van de taal. Integendeel. Het is eenvoudigweg niet haar eerste en enige preoccupatie. Maar wat is die dan wel?
 
Daarmee kom ik op het eerste punt, op het teruggrijpen van de poëzie op het ritualistische karakter van de taal. Elk gedicht is als het goed is ook een ritueel. Het zet de klank en het ritme, het dwingende en opzwepende daarvan in beweging, maar bergt ook de rust en de stilte en het zwijgen dat in het ritueel ook wordt vormgegeven. Poëzie gaat op dit niveau een verbinding aan met de oudste beginselen van de menselijke geest en met zijn eerste pogingen zich te verheffen boven en zich uiteen te zetten met de werkelijkheid om hem heen.

Om dit ritualistische aspect te benaderen zoekt de taal in de poëzie naar een combinatie van repetitie en afronding. De poëzie poogt even de taal als geheel neer te zetten en maakt de taal dan ook los van het dialogische karakter waarin het in de alledaagsheid meestal is uitgeleverd. Dit vieren en op de voorgrond plaatsen van het ritualistische, en het is de verdienste van De Roder daarop te hebben gewezen, is veel belangrijker en essentiëler dan lange tijd werd aangenomen. Via dit ritualistische krijgt de poëzie immers toegang tot onze oudste en diepste ervaringen, die overigens even gemeenschappelijk als onpersoonlijk zijn.
 
Daarmee kom ik op het tweede punt, op wat ik het metafysische lichaam of het gemeenschapslichaam heb genoemd, een lichaam dat door de taal wordt gevormd. Door te spreken neemt iedereen deel aan dat gemeenschapslichaam, maar doordat dat spreken geïndividualiseerd en gefragmenteerd is geraakt, is het besef daarvan ver weg gezakt. Poëzie bindt ons weer aan dit gemeenschappelijke lichaam, laat ons wegzakken uit onze individualiteit en het egoïstische spreken dat daarbij hoort, door ons te verzetten in de trilling van het oorspronkelijke ritme dat de menselijke binding bezegelde en in staat bleek de geslotenheid van de leefomgeving open te breken.
 
Daarmee kom ik op het derde punt, dat van het transparant maken, van het scheppen van ruimte en tijd, van het op laten bloeien en open laten barsten van wereld. Met het ontstaan van het beeldloze patroon worden bakens uitgezet, wordt het opene onderscheiden van het geslotene, het heilige van het ontoegankelijk chaotische. Poëzie gaat op een bepaalde manier altijd weer terug naar die oerscène, probeert altijd weer oorspronkelijk te openen om in en met het beeldloze patroon iets zichtbaar te maken wat daarvoor niet zichtbaar was.
 
Daarmee kom ik op het vierde punt. De taal moet vernietigen om betekenis te kunnen dragen. De taal moet het detail, het oneindige, ja zelfs de aanwezigheid negeren om betekenisdragend en dus taal te kunnen zijn. Zonder het openende karakter van de taal op te willen geven, wil poëzie vaak terug naar het detail, accepteert ze de negatie niet. Ze wil het onbenoembare, waar de taal feitelijk een product van is, ongedaan maken door het detail te bezingen en uit te meten. Een verloren strijd. Het enige wat ze kan doen, is dat falen van de taal, dat onbenoembare waar de taal uit voortkomt maar ook naar uitstaat, die verwijdering ten opzichte van het reële, niet uit de weg gaan, maar vasthouden. Dan laat de poëzie zien wat taal is en wat taal doet. De constatering of loutere opsomming hoort thuis in een catalogus. Het levert in een enkel geval vermakelijke poëzie op, maar keert zich eigenlijk tegen de poëzie en tegen de taal.
 
Daarmee kom ik op het vijfde punt, dat van de innerlijke ruimte of het zelf. Het is onduidelijk wanneer de innerlijke ruimte of het zelf nu als aparte grootheid is gaan functioneren naast het in het ritueel opgewekte gemeenschapsgevoel. Maar terugredenerend kunnen we toch wel stellen dat die innerlijke ruimte pas mogelijk is op het moment dat het beeldloos patroon talig wordt, dat wil zeggen, betekenis gaat dragen. Op het moment dat het betekenis gaat dragen kan zowel de ruimte als de tijd vast worden gehouden. Je kunt ook zeggen dat de ruimte en de tijd pas dan in hun dimensionaliteit kunnen bestaan. Om het nog wat scherper te zeggen; ruimte en tijd zijn een product van het betekenisdragende karakter van het beeldloos patroon. En omdat dat beeldloos patroon hoe dan ook ligt opgeslagen in en wordt aangewakkerd door de afzonderlijke leden van de gemeenschap, kan er, zeker omdat als de gemeenschap groter wordt en de leden van de gemeenschap verschillende dingen meemaken en verschillende posities gaan bekleden, individualisering optreden. Daardoor raakt datgene wat er in tijd en ruimte gebeurt, verpersoonlijkt tot een zelf.

Poëzie tast de diepere lagen van dat zelf af. Juist op dat punt heeft ze voordeel van haar taligheid. Waar ze in relatie tot het reële bij wijze van spreken op achterstand staat, staat ze hier op voorsprong omdat de innerlijkheid zelf afhankelijk is van en opgebouwd is uit taal. Poëzie veruitwendigt zo als vanzelf het innerlijk of zelf. En in dat veruitwendigen vergemeenschappelijkt ze dat ook nog eens tot een zang en dans waar iedereen aan kan deelnemen.
 
Daarmee kom ik op het zesde punt, dat van de muziek en de dans. Taal en muziek hebben, zo is het uitgangspunt, gemeenschappelijke wortels. En die muzikale of rituele kern is in de poëzie terug te vinden. Net als de muziek maakt de poëzie gebruik van klank en ritme. Poëzie toonzet klank en ritme en krijgt daarmee toegang tot de dieptestructuur van ons bewustzijn en ons lichaam. Door die dieptestructuur aan te trillen en wakker te schudden beweegt ze ons emotioneel en lichamelijk.
Maar tegelijkertijd zijn de muziek en de poëzie verschillende wegen gegaan en heeft de muziek voor een groot deel het monopolie veroverd op het omgaan met klank en ritme. Ze kan dat veel vrijer en ongedwongener dan de poëzie omdat ze niet gehinderd wordt door de betekenis. Dat wil niet zeggen dat de muziek betekenisloos is, maar de betekenis die ze produceert, is heel basaal en sferisch. Dat zie je ook in de manier waarop je over muziek kunt praten. Dat moet noodzakelijkerwijs in het vage blijven. De taal staat vrijwel machteloos tegenover de muziek. En die machteloosheid zet ze doorgaans om in een mengsel van jaloezie en bewondering.

Poëzie is niet meer dat betekenisloos hummen en raspen van weleer. Poëzie kan zich laven aan de muziek, kan het muzikale van ritme en klankstructuur van de taal inzetten, maar ze kan niet volledig abstraheren van de betekenis. Zelfs als dat gebeurt, bij pure klankgedichten of bij onzingedichten, dan nog verkrijgen deze gedichten hun belang vanwege het onderuit halen of op het spel zetten van betekenis.

Poëzie speelt dus altijd een spel met betekenis. We kunnen het ook zo zeggen: poëzie is muziek maken met betekenis. Want het feit dat er betekenis in het spel is bij poëzie, wil niet zeggen dat de poëzie zich moet beperken tot de gegeven betekenissen. Poëzie maakt juist duidelijk dat betekenissen vluchtig zijn en nauwelijks af te grenzen en dat betekenissen zich op de meest wonderlijke en verrassende wijzen met elkaar kunnen vermengen. De vrijheid van de poëzie is juist dat ze dit spel mag spelen. Een spel dat het dagelijkse taalgebruik maar mondjesmaat toelaat.

Dat wil niet zeggen dat de poëzie ongestraft alles boven en onder en naast elkaar kan zetten als het maar lekker klinkt en swingt. Nee, want er is nog een ander aspect dat de poëzie in zich draagt. Terwijl poëzie muziek maakt met betekenis, brengt ze, of ze het nu wil of niet, structuur aan en opent ze op nieuwe wijze. Deze wijze van openen noemen we ook wel denken.
 
Daarmee kom ik op het zevende punt, dat van het dansende denken. Poëzie is niet zomaar een onschuldig versje of een ingenieus rijmpje. De mogelijkheden om wereld te openen met een beeldloos patroon dat nog geen betekenis heeft, zijn basaal en verstrekkend, maar ook beperkt. Die mogelijkheden nemen enorm toe nadat zich betekenis aan dat patroon heeft gehecht. Aan de ene kant doet poëzie dat proces van betekenishechting nog eens dunnetjes over. Ze laat de genese zien. Ze laat het aangroeien van betekenis aan klanken zien. Zo gaat ze ‘terug’. Maar aan de andere kant doet ze die betekenisgroei ook woekeren. En in dat laten woekeren van de betekenissen doet de poëzie nog iets anders dan muziek maken of geintjes uithalen. Daarin denkt ze. En dat denken is in zoverre denken dat ze de wereld met andere ogen bekijkt en op een onnavolgbare manier verwachting schept zonder zich aan alle regels van de logica te hoeven houden. Poëzie is een denken dat danst.

Dit dansende denken loopt voor de muziek uit, voert verkenningen uit, lijnt te veroveren betekenisvelden uit, legt de grootste vreugde en de diepste pijn in een nieuwe openheid neer. Dit dansende denken is niet stellend en verkondigt geen waarheden, maar is tastend en ontvangend.
 
Daarmee kom ik op het achtste en laatste punt, een punt van kosmisch-religieuze allure. Want dat beeldloze patroon, die geritmeerde structuur die mensen op goed geluk over hun wereld hebben heen gelegd, en die zich ervoor leende hun wereld als het ware geabstraheerd te verdubbelen, waardoor deze inzichtelijk en open kon worden, dat beeldloze patroon leende zich ook nog voor iets anders. Er valt zelfs veel voor te zeggen dat het ontworpen is om dat andere, dat wat we het onbestemde hebben genoemd, het hoofd te bieden, gunstig te stemmen, beheersbaar te maken, een kans te geven zich te tonen.

De aanvankelijke mens was behoorlijk gefascineerd door dat andere en zocht naar middelen om dat in het vizier te krijgen. Dat beeldloze patroon, de rite, bood daar een uitgelezen mogelijkheid toe. Waarschijnlijk omdat die rite hem zelf op het spoor van dat andere, van dat onbestemde had gezet. En dat is, hoe mager ook, zo gebleven, zelfs nu dat beeldloze patroon uitgerust is met betekenis.

Vanwege de associatiemogelijkheden en het repetitievermogen van de taal staan de betekenissen nooit in vaste verhoudingen tot elkaar. Als je betekenissen over elkaar heen laat schuren, kunnen er lege, oningevulde plekken ontstaan die om invulling vragen, die als het ware ruimte scheppen voor ontvangst. En dat is precies wat de poëzie ook moet doen. Door te schuiven met  woorden, klanken en betekenissen kan ze het beeldloze patroon zodanig modelleren dat er ruimte in vrij gemaakt wordt en een besef wordt gewekt van het betekenisloze. Maar dat besef is niet zozeer een schandaal als wel een wonder: de poëzie wijst zo naar het nog niet geannexeerde, naar het onbestemde en angstwekkende. En precies daarin ligt de essentie van wat poëzie doet, van de manier waarop poëzie de taal aan de ene kant terugduwt in haar betekenisloze oorsprong en aan de andere kant via de betekenis en met behulp van de betekenis uitzet naar iets wat ontsnapt aan wat al bekend is.
 
Poëzie is de adem van het zelf, zoveel is uit het voorgaande wel duidelijk geworden. Een taal die het poëtische in zich uitwist en niet meer tot bloei weet te brengen, wordt een arme en geïnstrumentaliseerde taal. En zoals de taal is, is de mens. De poëzie verder laten verkommeren, geeft dus geen pas. Nu de grond na de aardverschuivingen in de poëzie braak ligt, het cynisme zijn destructieve werk heeft gedaan, is er daarom veel aan gelegen om niet onverschillig weg te trekken op zoek naar andere vormen van vertier. Het is dapperder en bovendien vrij noodzakelijk om te blijven, om de taal als zand door onze handen te laten glijden, om de woorden als rijpe vruchten door de mond te laten spoelen, zodat we zijn ouderdom en diepe verworteling ervaren en proeven. Want juist door ons oor weer gevoelig te maken voor de grondtoon die de taal tot vibreren brengt, kunnen we haar denkend laten dansen en zo een voorbode laten zijn van het nieuwe en nog onbestemde.